Tłumaczenie literackie – na czym polega?

Tłumaczenie literackie – definicja

W ujęciu literaturoznawczym przekład literacki może jednak obejmować:

• znaczenie węższe – przekład na język obcy wyłącznie gatunków należących do gatunku literatury pięknej;
• znaczenie szersze – przekład także gatunków pogranicznych, takich jak esej, pamiętnik czy reportaż;
• znaczenie ogólne – przekład literatury rozumianej jako całość piśmiennictwa, a zatem wszelkiego rodzaju utworów objętych ochroną prawa autorskiego.

Na potrzeby dzisiejszego artykułu przyjmiemy tę drugą definicję jako najbardziej zbliżoną do rzeczywistego stanu rzeczy.

Z jakimi tekstami pracuje tłumacz literacki?

Tłumaczenie literackie najczęściej obejmuje przekład tekstów, które w całości lub części stanowią fikcję. A zatem tłumacz literacki zajmuje się przekładem:

• prozy (powieść, esej, pamiętnik, wspomnienia, reportaż literacki);
• poezji (anakreontyk, ballada, canzona, dytyramb, elegia);
• dramatu (komedia, tragikomedia, drama, tragedia, melodramat).

Tłumaczenie literackie w świetle prawa

Zgodnie z postanowieniami polskiego prawa tłumacz literacki jest uznawany za twórcę, a przekład jest dziełem chronionym przez prawo autorskie tak samo jak oryginalne dzieła literackie. W związku z tym tłumacze literaccy walczą o uznawanie i wyszczególnianie ich nazwisk na okładkach książek i powieści wraz z danymi autorów.

Postulaty dotyczące praw i obowiązków tłumacza zawarte zostały w Karcie Tłumacza Polskiego opracowanej przez ekspertów Stowarzyszenia Tłumaczy Polskich na podstawie Karty Tłumacza Międzynarodowej Federacji Tłumaczy (FIT) z 1963 roku.

Tłumaczenie literackie a inne typy przekładu – różnice

Tłumaczenie literatury w zasadniczy sposób różni się od innych rodzajów przekładu. Wynika to z faktu, że główną zasadą przekładu literackiego jest przewaga poetyckiej funkcji komunikacyjnej nad treściowo-językową. Oznacza to, że oprócz przekazywania czytelnikowi informacji, dobry przekład literacki powinien także oddawać walory estetyczne dzieła.

Artystyczny obraz stworzony w danym dziele literackim oddziałuje na czytelnika na płaszczyźnie emocjonalnej, co sprawia, że tłumacz literacki musi brać pod uwagę specyficzne cechy tekstu, a nie tylko języka. To właśnie poetyckie ukierunkowanie tekstu odróżnia ten typ od innych form przekładu.

Czytając opowiadanie, wiersz lub inny rodzaj utworu literackiego przetłumaczonego z języka obcego, odbieramy sam tekst wraz z jego znaczeniem, emocjami i postaciami. Osiągnięcie głównego celu tłumaczenia literackiego, czyli wykreowania określonego obrazu w umyśle czytelnika, może wiązać się z pewnymi odstępstwami od standardowych zasad – przykładowo, zastąpieniem oczywistego wyrażenia synonimami, przysłowiami lub zmianą struktury zdań. Tłumacz literacki odtwarza nieliteralne brzmienie pierwotnego dzieła, a zatem wiele zależy od jego postrzegania.

Przekład literacki – metody tłumaczeniowe

Konieczność skonfrontowania dwóch systemów językowych, ideologii i kultur, a nie wyłącznie kwestii językowych, zmusza tłumacza literatury do korzystania z szeregu strategii i technik przekładowych. Oto najważniejsze z nich.

Emulacja

Emulacja to strategia tłumaczeniowa, która polega na wierności tradycjom języka źródłowego przy jednoczesnej próbie prześcignięcia wzorców stosowanych w języku przekładu.

Emulgacja była za powszechnie stosowana w epoce renesansu oraz przekładzie dzieł z tego okresu. Jednym z najsłynniejszych przykładów zastosowania emulgacji w przekładzie na język polski jest tłumaczenie „Pieśni” Horacego przez Jana Kochanowskiego.

Dążenie do osiągnięcia zadowalającego poziomu emulgacji w tekstach literackich wymaga od tłumacza ogromnego talentu literackiego, zdolności artystycznych oraz wiedzy z zakresu filologii i kulturoznawstwa, a także wiary we własne umiejętności i chęci współzawodnictwa z autorem, zamiast typowej dla czasów obecnych współpracy w imię wierności przekładu.

Imitacja

Strategia imitacji w tłumaczeniu polega na stworzeniu utworu literackiego naśladującego język oryginału lub nawiązującego do samej treści dzieła.

Tłumacz posiłkujący się zasadami imitacji w sposób swobodny odwołuje się do tłumaczonego tekstu i dopuszcza się jego celowej modyfikacji. W metodzie imitacyjnej, zwłaszcza jej podtypie zwanym parafrazą, autor przekładu wykorzystuje pewne wydarzenia, motywy, miejsca i postaci z tekstu oryginalnego.

Adaptacja

Termin „adaptacja” pochodzi od łacińskiego sformułowania adaptatio, które oznacza przystosowanie. Adaptacja jest najbardziej popularnym sposobem podejścia do przekładu, który polega na dopasowaniu języka docelowego do warunków panujących w środowisku i kulturze typowej dla języka przekładu.

Dana strategia umożliwia modyfikację terminologii w celu osiągnięcia lepszego zrozumienia dzieła wśród odbiorców. Warto zaznaczyć, że tłumacze posługujący się tą metodą nie ingerują w treść i jego sens dzieła, a jedynie dostosowują styl i rejestr w taki sposób, aby lepiej odpowiadał nowej rzeczywistości.

Tłumacz literatury – kto sprawdzi się w tej roli?

Zgodnie z danymi opublikowanymi w poradniku dla początkujących tłumaczy, opracowanym przez ekspertów ze Stowarzyszenia Tłumaczy Literatury, osoba aspirująca do sukcesów na tym polu powinna posiadać między innymi następujące umiejętności:

• perfekcyjna znajomość języka docelowego w różnych stylach i rejestrach (także historycznych) oraz aktualnych zasad poprawności językowej;
• doskonała znajomość języka i kultury wybranego kraju oraz dziedziny, której dotyczy tekst;
• oczytanie oraz świadomość gatunków, konwencji i środków literackich;
• umiejętność krytycznej analizy i interpretacji tekstu;
• znajomość zasad edytorstwa.