Tautonimy, czyli „fałszywi przyjaciele” tłumacza

Czym są tautonimy?

Przykładowo: jesteś na międzynarodowej imprezie i znajoma mówi Ci: I am embarassed. Myślisz, że jest zawstydzona, ale w rzeczywistości chciała przekazać, że jest… w ciąży (od embarazada w języku hiszpańskim).

Tautonimy mogą prowadzić do zabawnych, a czasem kłopotliwych nieporozumień w komunikacji międzyjęzykowej.

Historia „fałszywych przyjaciół” tłumacza

Fraza „fałszywi przyjaciele” pochodzi od francuskiego wyrażenia faux amis, które zostało wprowadzone przez Maxime’a Koesslera i Julesa Derocquigny’ego w ich książce z 1928 roku pt. „Les faux amis: ou, Les trahisons du vocabulaire anglais” („Fałszywi przyjaciele, czyli zdrady słownictwa angielskiego”). Najprościej ujmując: to, co na pierwszy rzut oka wydaje się znajome i przyjazne (stąd „przyjaciele”), w rzeczywistości może wprowadzać w błąd (stąd „fałszywi”).

Klasyfikacja tautonimów

Tautonimy mogą być klasyfikowane na podstawie różnych relacji semantycznych między językami. Poniżej zebraliśmy najważniejsze kategorie tautonimów, wraz z krótkim wyjaśnieniem.

• Prywatywność – sytuacja, w której wyraz w jednym języku ma więcej znaczeń niż jego odpowiednik w drugim języku. Na przykład polskie słowo komunikacja ma znaczenia związane z transportem, czego nie obejmuje niemieckie Kommunikation.
• Inkluzja – znaczenie wyrazu w jednym języku jest węższe lub szersze niż jego odpowiednika w drugim języku. Niemieckie Artist oznacza artystę cyrkowego, podczas gdy polski artysta ma szersze znaczenie.
• Ekwipolencja – znaczenia wyrazów w dwóch językach mają wspólne cechy, ale również unikalne elementy. Przykład: niemieckie obskur (ciemny, podejrzany) i polskie obskurny (brudny, zaniedbany).
• Kontraryczność – znaczenia są przeciwstawne. Przykładowo niemiecki Kriminalist oznacza detektywa, a nie przestępcę, jak sugerowałby polski kryminalista.
• Ekskluzja – znaczenia wyrazów całkowicie się wykluczają. Na przykład, niemieckie Mappe (teczka, aktówka) nie jest mapą, jak sugerowałby polski odpowiednik.

Jak wystrzegać się tautonimów w profesji tłumacza?

Radzenie sobie z tautonimami w zawodzie tłumacza wymaga uwagi, świadomości i odpowiednich technik. Jak można skutecznie radzić sobie z tymi „fałszywymi przyjaciółmi”?

• Zawsze tłumacz teksty świadomie, od początku do końca znając ich kontekst i źródła. Nie polegaj na pracy wcześniejszych tłumaczy, zwłaszcza jeśli nie znasz ich umiejętności i metod pracy. Unikaj automatyzmu, ponieważ odruchowe używanie najczęstszych znaczeń słów może prowadzić do błędów i utraty początkowego sensu tekstu.
• Zachowaj czujność, szczególnie wobec słów, które są powszechnie używane w jednym, najbardziej popularnym znaczeniu. Czasami tekst wymaga użycia mniej popularnego znaczenia, co jest wyzwaniem, na które trzeba być gotowym.
• Kluczem do sukcesu jest znajomość obu kultur, szczególnie w przypadku idiomów, przysłów i kolokacji, które często nie mają dosłownego odpowiednika w języku docelowym. Kreatywność w przekładzie takich wyrażeń na język docelowy jest niezbędna.

Przykłady tautonimów

Z tautonimami borykają się tłumacze na całym świecie, a „fałszywi przyjaciele” mogą powodować wiele nieporozumień. Aby lepiej zrozumieć, jak działają, przyjrzyjmy się konkretnym przykładom.

Języki angielski i niemiecki

Przyjrzyjmy się następującym słowom: gift, bald i chef.

• W języku angielskim gift oznacza prezent, z kolei dla Niemca to słowo określające truciznę.
• Angielskie bald opisuje osobę łysą, podczas gdy w języku niemieckim określa czas – wkrótce.
• Angielski chef przyrządzi w restauracji pyszne danie (szef kuchni), podczas gdy w Niemczech chef to kierownik/przełożony.

Języki hiszpański i angielski

Rozpatrujemy słowa: embarazada, carpeta i exito.

• Gdy Hiszpanka powie Ci, że jest embarazada, nie oznacza to, że jest zawstydzona (ang. embarrased), a w ciąży.
• Hiszpańska carpeta to teczka, podczas gdy w angielskim carpet to dywan.
• Hiszpanie świętują exito, czyli sukces, podczas gdy po angielsku exit oznacza wyjście.

Języki angielski i francuski

Przyglądamy się słowom: library, journey oraz coin.

• Angielskie library oznacza bibliotekę, podczas gdy we Francji libraire to księgarnia – niby też chodzi o książki, ale nie do końca jest to to samo.
• Dla osób anglojęzycznych journey jest przygodą, we Francji journée oznacza dzień.
• Angielskie coin oznacza monetę, natomiast we Francji odnosi się do położenia – róg lub kąt.

Języki angielski i polski

Rozpatrujemy słowa: preservative, constipation i ordinary.

• Preservative po angielsku oznacza konserwant, podczas gdy w Polsce środek antykoncepcyjny (prezerwatywa).
• Constipation to z angielskiego zaparcie, a po naszemu konstypacja to zatwardzenie.
• Jeśli coś jest ordinary, to po angielsku oznacza coś zwykłego, przeciętnego. W Polsce ordynarny znaczy tyle co wulgarny, prostacki.