Czym są słowa nieprzetłumaczalne i dlaczego powstają?

Czym są słowa nieprzetłumaczalne?

Są to również słowa, których znaczenie odnajdziemy w innych językach, jednak nie będzie ono określone wyłącznie jednym wyrazem, ale dłuższym zwrotem. Można więc powiedzieć, że niektóre z określonych jako nieprzetłumaczalne słów są tak naprawdę możliwe do przełożenia, ale wyłącznie w sposób bardziej obszerny czy opisowy.

Słowa nieprzetłumaczalne – skąd się biorą?

Językowy obraz świata to pojęcie, które mówi nam o tym, że język nie stanowi jedynie zbioru wyrazów i określeń, ale jest swego rodzaju kalką danej kultury. W języku danej społeczności możemy ujrzeć więc odbicie jej tradycji, historii, mentalności, specyficznego spojrzenia na świat oraz rządzące nim prawidłowości.

Z tej prostej przyczyny w jednym języku pewne słowo może stanowić wyraz o zabarwieniu pejoratywnym, podczas gdy w drugim ma on znaczenie neutralne lub wręcz pozytywne. Potwierdzeniem tego są między innymi słowa niemieckiego filozofa Wilhelma von Humboldta, który uważał, że nie ma dwóch języków na świecie, które rządziłyby się tymi samymi prawami.

Innym czynnikiem powodującym trudności w precyzyjnym tłumaczeniu jest strukturalna specyfika języka oraz jego morfologia. Przykładem tego jest język polski, w którym występuje wiele homonimów, co determinuje złożoność niektórych pojęć, które to z kolei sprawiają dużą trudność tłumaczom i cudzoziemcom.

W wielu językach skandynawskich oraz azjatyckich, chociażby w języku japońskim, istnieje natomiast wiele oryginalnych określeń, które jednym słowem opisują skomplikowaną czynność czy szczególny stan lub nastrój, w którym może znajdować się człowiek.

Trudność w przetłumaczeniu tekstu z języka japońskiego możemy mieć również wtedy, gdy opisuje on morze lub niebo i związane z nim kolory. W języku tym określenie ao oznacza bowiem zarówno niebieski, jak i zielony. Ao shinto oznacza zielone światło na drodze, ale już aozora to błękitne, czyste niebo.

Słowa nieprzetłumaczalne – przykłady

W wielu językach możemy doszukać się nieprzetłumaczalnych słów. Wyrazów tych czasem nie tłumaczy się ze względów praktycznych lub estetycznych, innym razem zaś przekłada się je na szerszy opis.

Język polski

Przykładem słów nieprzetłumaczalnych w języku polskim – choć nie tylko – są wszelkiego rodzaju nazwy własne oraz nazwiska, które najczęściej pozostają nienaruszone. W przewodniku turystycznym po Polsce, napisanym w języku angielskim, nie znajdziemy informacji o miastach Boat, Buried, czy Think about; będzie to kolejno Łódź, Zakopane oraz Przemyśl.

Innym przykładem wyrazów nieprzetłumaczalnych w języku polskim, są słowa, których szczególne znaczenie wynika właśnie z polskiego, językowego obrazu świata. Są to wyrazy cwaniak oraz kombinować, a także ich pochodne, jak cwaniakować, cwaniacki, kombinator, wykombinować.

W języku polskim mogą one mieć zabarwienie nie do końca pozytywne, jednak najczęściej, mimo wszystko, kryje się za nimi określenie pewnych specyficznych dla polskiej natury umiejętności. Mimo iż w języku angielskim istnieje odpowiednik be up to something, tłumaczenie to nie do końca oddaje polskiego ducha kombinowania, nie mówiąc już o dosłownym przekładzie tego słowa, czyli to combine.

Język japoński

Język japoński to prawdziwa skarbnica słów nieprzetłumaczalnych. Istnieje w nim cała gama wyjątkowych wyrazów, na których pełne tłumaczenie inne języki potrzebują nierzadko kilku, a nawet kilkunastu słów. Przykładami tych wyrazów są:

• Tsundoku, czyli pozostawienie nowej, nieprzeczytanej jeszcze książki i dodanie jej do rosnącego stosu innych, nietkniętych lektur. Określenie to nawiązuje do szarej codzienności zapalonego czytelnika, który z chęcią nabywa nowe tytuły, ale w natłoku obowiązków nie może znaleźć czasu na zagłębienie się w nie.
• Majime to w kulturze japońskiej ogromny komplement. Słowo to jest określeniem godnego zaufania człowieka, którego opanowanie i zdolności organizacyjne wzbudzają podziw.
• Wasuremono to zwrot określający wszystkie zgubione oraz zapomniane przez nas rzeczy, pozostawione w domu, w pracy lub w podróży, na przykład w pociągu.

Język angielski

Mimo iż język angielski jest obecnie najpopularniejszy na świecie, także posiada szereg wyrazów, których nie da się przetłumaczyć dosłownie i precyzyjnie na inne języki. Wyrazy te są jednak przez nas rzadziej zauważalne, jako że bardzo często pożyczamy je z angielskiego w niezmienionej wersji. Przykładami takich zwrotów są:

• Brunch, czyli określenie posiłku spożywanego o bardzo konkretnej porze, a mianowicie pomiędzy śniadaniem a obiadem, a także przed lunchem. Brunch możemy również określić jako wczesny lunch. Słowo brunch stanowi bowiem kontaminację wyrazów breakfast i lunch.
• Yolo to tak naprawdę skrót, który wszedł do powszechnego użytku jako wyraz. Rozwinięcie yolo to you only live once. Zwrot yolo możemy więc określić jako czerp z życia, raz się żyje.
• Spam to wyraz określający najczęściej niechciane, pomijane przez nas wiadomości o treści reklamowej, które zapychają naszą skrzynkę mailową. Słowem spam można określić także wiadomości wysyłane do nas zbyt często, a nawet te od osoby, z którą niekoniecznie mamy ochotę rozmawiać. W języku polskim stworzyliśmy nawet czasownik od angielskiego spam, czyli spamować.

Język niemiecki

Także i w języku niemieckim znaleźć można wiele słów, których nie można lub po prostu nie ma sensu tłumaczyć na inne języki. Do niemieckich słów nieprzetłumaczalnych zaliczamy:

• Oktoberfest, czyli, znany niemal na całym świecie, tradycyjny w wielu częściach Niemiec festiwal. Święto organizowane w październiku lub pod koniec września, wraz z zakończeniem sezonu piwowarskiego, w wielu innych krajach na świecie określane jest mianem Oktoberfest, nie natomiast październikowego święta czy też October holiday.
• Weltschmerz, czyli określenie nieprzyjemnego, trudnego do zdefiniowania stanu, w którym czujemy się przygnębieni, smutni i pozbawieni radości życia. Określenie to poznajemy już w szkole, podczas przerabiania lektury Cierpienia młodego Wertera i także wtedy nie jest ono raczej tłumaczone na nasz język ojczysty, ale pozostawione w swojej pierwotnej wersji.
• Reisefieber to stan zdenerwowania przed podróżą. Jest to bardzo popularny w naszym języku zwrot, używany właśnie w tej niezmienionej, niemieckiej wersji.
• Currywurst/Bradwurst, czyli jedna z niemieckich wizytówek, słynne kiełbaski naszych zachodnich sąsiadów. Dziś dostępne także i w Polsce w dużych sklepach, niezmiennie określane są wyłącznie swoją nieprzetłumaczalną nazwą własną.
• Mietschuldenfreiheitsbescheinigung, to rodzaj dokumentu, zaświadczenia, które zgodnie  z niepisaną umową należy przedłożyć potencjalnemu najemcy domu czy mieszkania. Dokument ten ma potwierdzić nasz brak zadłużenia, szczególnie tego, które wynikałoby z niepłacenia czynszu.

Jak radzić sobie ze słowami nieprzetłumaczalnymi?

Podczas translacji tekstu słowa nieprzetłumaczalne mogą sprawiać trudności i bez wątpienia wymagają szerszego spojrzenia. Dobry tłumacz nie powinien więc skupiać się wyłącznie na tłumaczeniu dosłownym – musi także zanurzyć się w specyficznym charakterze danego języka, który wynika z kultury i tradycji danego regionu.

Przed wykonaniem tłumaczenia takich słów należy więc dokładnie przestudiować ich znaczenie i rolę, jaką pełnią w języku źródłowym.